«Інклюзія пачынаецца тады, калі мы перастаём надаваць гэтаму слову такое вялікае значэнне»
Сямейны інклюзіў-тэатр «і» — як сцэна без межаў дазваляе дзецям з асаблівасцямі інтэгравацца ў грамадства.
20.10.2021
Упершыню мы прыйшлі ў тэатр «i» на нядзельную рэпетыцыю перад новым спектаклем, за паўтары тыдні да ягонай прэм'еры. На сцэне дэкарацый не вельмі шмат, сярод удзельнікаў каля пятнаццаці чалавек, у асноўным гэта дзеці падлеткавага ўзросту. Адна з адметных рыс тэатру — дзеці з асаблівасцямі развіцця сярод акторскага складу, і падчас рэпетыцыі нам таксама хацелася разгледзець, хто з гэткіх асаблівых дзяцей зараз на сцэне. Але для гледача, незнаёмага з тэмай аўтызму, гэта будзе сапраўды няпроста.
Мы пагутарылі з людзьмі, якія рабілі і робяць сямейны інклюзіў-тэатр «i» такім, якім ён ёсць зараз. Пераважна наша размова вялася з прадзюсарам тэатру Леанідам Дынэрштэйнам, падчас інтэрв’ю да нас далучылася і заснавальніца праекта Ірына Кісялёва.
«Унікальны тэатр перакрыжаванняў»: пра спектаклі і маладых актораў
«Усім, каго датычыцца» — пра што гэты спектакль і чаму менавіта ён абраны для прэм'еры?
Леанід: Па-першае, было жаданне знайсці сучасную лексіку, таму што ёсць шмат добрых нафталінавых рэчаў, але яны ўжо не працуюць у гэтым асяроддзі. Нам прапанавалі гэтую п'есу, хоць у ёй і было шмат ненарматыўнай лексікі. Гэта добрая п'еса 2017 года, расійскага аўтара (Даны Сідэрос – заўв.рэд.), першапачаткова яе паставіў Райкін у «Сатырыконе». Ненарматыўную лексіку вельмі шкада было прыбіраць, настолькі дакладная яна была ў першапачатковым варыянце — мы яе замянілі, усё стала нейкім цэнзурным. Але спектакль, акрамя сучаснасці «тузануў» нас яшчэ і тым, што ў ім адначасова дзве тэмы — булінгу і інклюзіі — «у адной шклянцы». Сюжэт у спектаклі разгортваецца ад поўнага непрымання да спробы ўсё ж прыняць іншага.
І нас гэта зачапіла — мы самі маем справу з інклюзіяй з 2016 года. У нас два крылы: уласна тэатр і цэнтр па сацыялізацыі дзяцей з аўтызмам, у якім у дадзены момант 63 чалавека, у сумесных інклюзіўных групах — 10 чалавек. Іх ад норматыповых дзяцей не заўсёды і адрозніш, хоць аўтызм нікуды не знікае. Зараз тэма інклюзіі для нас канкрэтна зразумелая, але калі толькі з ёй сутыкнуліся, у нас было мала ўяўленняў пра гэта.
Раскажыце аб акторскім складзе спектакля, у прыватнасці, аб дзецях з асаблівасцямі — колькі іх і якія ролі выконваюць?
Леанід: Канкрэтна ў гэтым спектаклі двое. Але пытанне ў іншым — у чым сіла гэтай пастаноўкі? Вельмі нямногія лезуць у гэтыя тэмы, а на нашы спектаклі прыходзіць шмат людзей. Калі падлеткі падлеткам распавядаюць аб сур'ёзных праблемах — гэта зусім іншая гісторыя, чым калі ў Тэатры юнага гледача (далей: ТЮГ – заўв.рэд.) пра гэта кажуць дарослыя дзядзькі. За гэта мы і трымаліся, і менавіта таму назваліся сямейным тэатрам i — дзеці і дарослыя на адной сцэне. І гэта падрыхтаваныя дзеці, яны з намі ўжо 5 гадоў: тое, што яны могуць рабіць цяпер — на ўзроўні 2-3 курса тэатральнага інстытута.
Рэпетыцыя тэатра
Калі казаць пра рэпертуар тэатра ўвогуле — які ён, якія п'есы ставіліся ў тэатры?
Леанід: Усяго за 5 гадоў мы зрабілі 10 пастановак. Першыя былі вельмі навучальнымі: сабраліся дзеці і добры педагагічны склад дарослых. За выключэннем дваіх дзяцей, якія прайшлі школу «Паліяны» (спектакль – заўв. рэд.) у ТЮГ, астатнія пачыналі з нуля. Прычым усё гэта зараджалася ў звычайнай камерцыйнай студыі Ірыны Пушкаровай (творчы псеўданім Ірыны Кісялёвай, дырэктаркі тэатра «i» – заўв.рэд.), якая рыхтавала да канца года мюзікл для бацькоў. У сакавіку 2016-га з'явіўся Velcom (цяпер А1 – заўв. рэд.), кампанію прывяла арганізацыя, якая займалася аўтызмам, паколькі ў нас тады ўжо быў адзін такі хлопец. З гэтай арганізацыі прыйшлі яшчэ 5–6 чалавек, і Velcom быў гатовы прафінансаваць сумесны спектакль для вялікай сцэны, калі мы яго паспеем зрабіць да 1 чэрвеня — Дня абароны дзяцей. І ў выніку нам удалося паставіць у філармоніі мюзікл!
Пазней мы набралі групу, у якой рабяты з аўтызмам працавалі са звычайнымі дзецьмі. Гэтага ніхто не заўважаў, глядзелася абсалютна арганічна! Праз два гады мы ўжо пачалі ставіць п'есу Дастаеўскага «Хлопчык у Хрыста на ёлцы» (арыгінальная назва спектакля тэатра «i» — «Аднойчы ў вялікім горадзе» – заўв. рэд.). Ірына Міхайлаўна зрабіла з гэтага найпрыгажэйшую прытчу! Гэта быў наш першы спектакль, які, як я лічу, мог бы ісці ўпоравень з любой сцэнай. Хоць у нас і было амаль 100 чалавек, Ірына — майстар спорту па такой колькасці дзяцей на сцэне. Для многіх больш за 15 чалавек — гэта смяротны трук, ну а ёй пофіг, яна наогул нічога не баіцца. У любым спектаклі Іра бачыць кіно, то бок яна дакладна ведае, што трэба рабіць.
У нас склаўся такі ўнікальны тэатр перакрыжаванняў. З аднаго боку, дзеці выконваюць ролі дзяцей, дарослыя — дарослых, гэтага прынцыпу мы прытрымліваемся, з другога — два цалкам розныя погляды: звычайнага дзіцяці і чалавека з аўтызмам. І гэта не перашкаджае, толькі дапамагае. Вельмі цікава глядзець за тым, як яны сутыкаюцца. І яшчэ адно перакрыжаванне — сярод выкладчыцкага складу адна палова выхадцаў з балетнай школы, іншая — з драматычнай. Першыя два гады яны наогул адзін аднаго не чулі, і я разумеў, што гэтыя два тэатры як дзве розныя краіны. Але потым усё ж прыцерліся адзін да аднаго, і гэта выявілася на спектаклі па Дастаеўскаму. Чацвёртае перакрыжаванне — кіно і тэатра. З'явіўся Сяргей Ісакаў са сваім вопытам рэжысёра-дакументаліста, які прывык нічога не баяцца ў плане тэхналогій. І ён асвоіў віджэінг, што нам вельмі дапамагло, бо захоўваць дэкарацыі няма дзе — віджэінг выратаваў нас, усё прайграецца на экране.
«Хто апошні?» — фільм Сяргея пра нас, ён скончыў здымкі як раз тады, калі Ірына працавала з п'есай Дастаеўскага. І адзін з нашых хлопчыкаў з аўтызмам распавёў Сяргею пра восем пачуццяў, даў ім колеры і чарговасць. З гэтага Ірына хацела зрабіць восем харэаграфічных навел, але атрымалася нечаканае — вось з гэтымі дзеткамі 7-10 гадоў Іра пачала размаўляць пра жыццё і смерць, сяброўства. А з імі пра гэта ніхто ніколі не размаўляў і ім захацелася пагаварыць з ёй пра набалелае ... пахерылася ідэя з харэаграфічнымі навеламі і атрымаўся 2-х гадзінны спектакль, які дзеці па сутнасці і прыдумалі. Гэта быў афігенны спектакль, і мы ўжо сталі збіраць тысячныя залы, але каронавірус усё спыніў.
Пандэмія не давала магчымасці правесці новы спектакль з гледачамі і мы вырашылі зняць «Роні, Дачка разбойніка» у ліпені 2020-га з BYmovie production. 2 жніўня, за тыдзень да выбараў, мы выйшлі на Onliner. Да сцэны гэты спектакль так і не дайшоў — занадта доўга цягнулася гэтая падвойная паласа, калі нікому ні да чаго. Улетку нашы дзеці папросту завылі, асабліва дзеці з аўтызмам: анлайн-фармат відавочна не працаваў і мы паволі сталі аднаўляць рэпетыцыі, на шчасце да гэтага часу ў нас з'явілася свая рэпетыцыйная база. Так з'явіўся «Агонь і лёд». Гэтага ніхто не чакаў — два заслужаныя артысты балета, лепшая балетная пара краіны (Вежнавец і Кавалёў), плюс 15 нашых дзяцей. Атрымаўся ўнікальны спектакль-імправізацыя, дзе дастаткова сабраць салістаў-музыкантаў і пачынаўся сапраўдны хаос, у якім прымалі ўдзел і сапраўдныя прафесіяналы, сур'ёзныя вопытныя людзі!
Падрыхтоўка да спектакляў і праца з рознымі дзецьмі
Колькі ў сярэднім па часе займае падрыхтоўка да новага спектакля, улічваючы спецыфіку працы з асаблівымі дзецьмі? Прывяду цытату Ігара Сідорчыка (педагога па акторскаму майстэрству тэатра «i»): «Калі звычайнае дзіця зразумее нешта з трэцяга разу, то дзіця з аўтызмам хутчэй за ўсё — з трынаццатага».
Леанід: Не заўсёды так, але ім сапраўды трэба значна больш часу, каб увайсці ў працэс, ім складаней нешта мяняць. Спачатку нам часта вешалі локшыну на вушы, што з імі можна рабіць, а што нельга. Усе гэтыя «нельга» мы забыліся за тры месяцы, закапалі і пайшлі далей.
Як праходзіць сама падрыхтоўка да спектакля? Спачатку мы ўсё прапрацоўваем у нашым пакоі, а потым ужо выходзім на сцэну — мы не часта можам сабе дазволіць падобнае, паколькі гэта дарагое задавальненне. Па часе — мы больш шасці месяцаў не ставілі ніводнага спектаклю.
Раскажыце пра ўражанні гледачоў ад спектакля.
Леанід: Вельмі хочацца дацягнуцца да падлеткаў. Цяпер у гэтым плане я не баюся, калі прыходзяць класамі. Таму што раней я цярпець не мог усёй гэтай ТЮГаўскай гісторыі — сядзіш у зале як ідыёт, хочацца расстраляць усіх вакол, ненавідзіш дзяцей, таму што не разумееш, навошта іх сюды прывялі. Але за апошні год з тых жнівеньскіх падзей, што мяне парадавала — дзеці сталі слухаць, дзеці пасталелі. А раней гэта было немагчыма, я ўпіраўся супраць гэтага як мог, і да нас пайшлі сем'ямі, чаго мне і хацелася. Але ў гэтым спектаклі я зусім не баюся класаў — я разумею, што праз 15 хвілін змоўкнуць усе, і спакойна будуць усё ўсмоктваць.
Як зацікавіць і заматываваць дзіця з аўтызмам? Як увайсці ў яго прастору такім чынам, каб яму стала цікава? Леанід кажа, што Вам для гэтага дастаткова дваццаці хвілін, як вам гэта ўдаецца?
Ірына: Я не ведаю. Думаю, дзякуючы вопыту — у мяне больш за 30 гадоў педагагічнага вопыту. І я пра гэта наогул не задумваюся: дзіця ёсць дзіця. Трэба проста любіць дзяцей, не больш за тое. Важна, каб дзіця гэта адчувала, і тады ўжо прыходзіць разуменне і давер. Разуменне, што трэба выканаць пэўную інструкцыю, чаму і навошта.
Рэпетыцыя тэатра
Журналіст dadalog Юра (справа) размаўляе з Леанідам і Ірынай.
У іншых матэрыялах аб тэатры згадваліся выпадкі, калі дзеці, якія дагэтуль не размаўлялі, пачыналі гаварыць. Раскажыце, якім чынам гэтага ўдавалася дасягнуць.
Ірына: Іх досыць шмат: гэта тыя дзеці, у якіх патэнцыйна закладзеная гаворка, але па розных прычынах яны не маглі гаварыць. Гэта проста вялікая карпатлівая праца, якая праходзіць у тым ліку і па развіццю слыху, каб павялічыць слыхавы дыяпазон прымальнасці, пазбегнуць болевага сіндрому. Адпаведна, калі вушка пачынае чуць і адрозніваць большую колькасць гукаў, дзіцяці становіцца прасцей. На тое каб заахвоціць дзіця сказаць штосьці, накіравана вялікая колькасць практыкаванняў: артыкуляцыйна-глотачныя і дыхальныя, каб мышачны артыкуляцыйнай апарат быў гатовы. За адзін-два ўрокі гэтага не дасягнуць — трэба час, практыкаванні і асяроддзе.
Сітуацыя такая — у дзіцяці не атрымліваецца выканаць тое ці іншае дзеянне, ён хвалюецца, адмаўляецца ўзаемадзейнічаць, ці ён пачынае праяўляць агрэсію, ці баіцца адкрываць для сябе нешта новае. Што рабіць у такой сітуацыі, ці ёсць пэўны алгарытм дзеянняў?
Ірына: Калі дзіця баіцца, і наогул не разумее, куды ён прыйшоў, яго трэба падрыхтаваць. Ёсць PECS-сістэма (з дапамогай картак, у тым ліку са сваімі фатаграфіямі), або з дапамогай відэа пра тое, што мы робім, і гэта дасылаецца бацькам. Але гэта павінна быць сістэмным. Не павінна быць так, што дзіця гэта ўбачыла за 5 хвілін (да заняткаў — заўв. рэд.). Гэта падрыхтоўчы этап. Потым дзіця прыходзіць на занятак, ён павінен убачыць, што гэта не страшна, нічога складанага не адбылося. На нейкі з n-х разоў надыходзіць момант, калі дзіця можа адчыніць дзверы, зазірнуць да нас на занятак і ўбачыць тую карціну, да якой ён ужо прывык. Для дзяцей, асабліва малодшага ўзросту, павінен быць пэўны камфорт і цыклічнасць — мы гэта пакідаем, не гледзячы на тое што мяняем практыкаванні ўнутры ўрока, даем шмат новага, каб адвучаць ад гэтай стэрэатыпы. Але ўсё роўна: павінны быць звыклы спакойны пачатак і канец урока: калі дзіця да нас зазірае, ён бачыць абліччы, да якіх ён прывык, і ніякіх пытанняў не ўзнікае. І зноў ж такі, гэта ўсё не хутка і не проста. Калі дзіця не гатова, то ніхто не прыспешвае. Ён будзе займацца індывідуальна з псіхолагам столькі, колькі трэба, каб зразумець, чаму і для чаго патрэбныя тыя ці іншыя практыкаванні. Не атрымліваецца — чакаем, нічога супраць волі дзіцяці не робіцца.
Рэпетыцыя тэатра
.jpg)
Рэпетыцыя тэатра
Вы згадалі пра тое, што карыстаецеся PECS, а яшчэ якія ёсць метады?
Ірына: Мы стараемся па магчымасці выкарыстоўваць усё, што можа дапамагчы, таму што прыходзяць розныя дзеці з сваёй пэўнай гісторыяй. І добра, калі бацькі карыстаюцца прынамсі рэжымам дня. Але ёсць бацькі, якія дома нічога не выконваюць, знаходзячыся ў цяжкім псіхалагічным стане. І яны прыводзяць дзіця да нас, часам усяго толькі на гадзіну ў тыдзень. Але тут яму будзе камфортна, таму што мы робім для гэтага ўсё. Потым гэтае дзіця не хоча сыходзіць ад нас, і атрымліваецца ўжо не карысць, а ўсё ідзе да зрыву — часам дзеці выходзяць, бачаць сваіх бацькоў, пачынаюць крычаць, плакаць. Таму трэба яшчэ і працаваць з бацькамі, распавядаць, паказваць: ад іх вельмі шмат залежыць.
Большую частку акторскай трупы складаюць норматыповыя дзеці — хто яны, як яны патрапілі ў тэатр, і якая матывацыя іх бацькоў, пераадольваючы ўсе прадузятасці ў адносінах да дзяцей з РАС, аддаваць сваіх дзяцей у падобны інклюзіўны тэатр?
Леанід: Цяпер у бацькоў абсалютна ідэальнае стаўленне, сёлета мы запісалі з імі інтэрв'ю, паслухалі, што яны кажуць. Быў вельмі кароткі момант, калі Кастусь (адзін з рабят-актораў з сіндромам Аспергера – заўв. рэд.) падчас рэпетыцыі ўзяў на сябе ўсю нашу ўвагу, і 10 хвілін заняткаў сышло на яго аднаго. І бацькі ў зале абурыліся, але гэта быў вельмі кароткі момант — яны зразумелі, што ў гэты час іх дзеці атрымліваюць вельмі магутную прышчэпку, яны наогул не бачаць у гэтым праблему! І некаторыя толькі праз пару гадоў пыталіся ў сваіх бацькоў: «Мама, а з Кастусём нешта не так?».
Што чакае тэатр «і» у будучыні?
Пытанне Ірыне Кісялёвай: у інтэрв'ю для Onliner вы сказалі, што Ваша мара — стаць сапраўдным тэатрам. Што вы мелі на ўвазе?
Ірына: Хацелася б, каб у нас быў свой уласны будынак, тады ў нас былі б артысты, які змаглі згуртавацца ва ўласную трупу — не проста дзеці і іх педагогі. Каб мы маглі спакойна працаваць над рэпертуарам, не думаючы аб тым, як нам выжыць — займацца творчасцю без думкі, ці будзе ў нас заўтрашні дзень.
Калі меркаваць па сайту тэатра, вы прадстаўлены як «мясцовы дабрачынны фонд». Чаму так?
Ірына: Фонд займаецца больш шырокімі пытаннямі. Тэатр — гэта ўсё ж такі творчасць, а фонд займаецца і ў тым ліку адукацыяй. Мы зараз ідзём у Міністэрства адукацыі, каб весці з імі дыялог аб тым, як дапамагчы працэсу школьнага навучання. Зверху ўкаранілі, што павінна быць інклюзія — і дзяцей з рознымі, у тым ліку маўленчымі парушэннямі, адпраўляюць у агульную школу. Педагогі не ведаюць, што з імі рабіць, цьютараў для гэтага ніхто асабліва і не рыхтуе — яны могуць называцца цьютарамі, але па сутнасці, гэта няні-выхавальніцы. Цьютар — гэта крыху больш, хаця б у плане таго, як спраўляцца з такім дзіцём. Больш за тое, у нас ёсць такая жудасная назва "дэфектолаг", але і такіх спецыялістаў таксама не хапае ў школах, дзе існуе так званая інклюзія — няма ні дадатковага псіхолага, ні дэфектолага. Кола замкнулася: у школу прыводзяць дзіця, дырэктар не ведае, што з ім рабіць, адпраўляе да педагога, які таксама не ведае (і ўжо не навучыцца — пачаўся навучальны працэс), бацькі ў страху сталі ў стойку — яны адзін супраць аднаго, і ніхто ўжо не вучыцца. Гэтую сістэму трэба неяк звязваць паміж сабой, рэфармаваць — і гэтымі пытаннямі таксама займаецца фонд.
Вы зараз кажаце пра «Урокі для дзяцей з аўтызмам»?
Ірына: Не толькі, усё значна больш шырока. Мы пачыналі з урокаў акторскага майстэрства, і я была абсалютна ўпэўненая, што мы будзем займацца толькі гэтым. Але калі высветлілася, што на эцюдзе яны не ведалі, як цукар у кубачку перамяшаць, я зразумела, што з імі трэба вучыцца ўсяму: мыць рукі, хадзіць у прыбіральню, апранацца, піць гарбату, прайграваць розныя сітуацыі (як паводзіць сябе на пікніку, у краме). Мы нечаму навучыліся, і цяпер, ужо з старэйшымі рабятамі, усё гэта ўвасабляем у жыццё — выходзім з імі без бацькоў, пражываем з імі розныя сітуацыі.
Сама назва тэатра — «інклюзіўны» — задае рамкі таго, што ўбачыць глядач на спектаклі — ці варта акцэнтаваць увагу на самім паняцці інклюзія ў тэатры? Як думаеце, у які момант для грамадства перастануць несці нагрузку словы «інклюзія», «аўтызм» у творчым асяроддзі?
Леанід: Тое, што нам тут атрымоўваецца зрабіць — рэальна дзеючая мадэль інклюзіўнага грамадства. Гэта грамадства, у якім ты адчуваеш сябе адкрытым, якія б у цябе ні былі асаблівасці. Іншы момант — мы цяпер крыху скарацілі сваю назву і цяпер называемся Тэатр «і». Мы ўжо проста стаміліся цягнуць гэтую цэглу і тлумачыць кожнаму, якія гэта дзеці. Так, гэта інклюзія, але не інваліднасць, і не дзіцячы ранішнік. Мы ў свой час узялі гран-пры на адным з тэатральных фестываляў і толькі потым распавялі, што ў нашым спектаклі трое дзяцей з аўтызмам. І гэта правільна! Для іх (дзяцей – заўв. рэд.) вельмі важна выконваць сапраўдную ролю, яны гэта адчуваюць — для іх у зале сядзіць глядач, якому наогул пляваць, ёсць у іх праблемы ці не. І мы з імі таксама не сюсюкаем, працуем як з усімі, а яны ўключаюцца. Такі кампанент «сапраўднасці» дае рэальную сацыялізацыю, калі гэта з розумам, любоўю, і адкрыта.
Ірына: Я думаю, што як толькі ў нашым лексіконе з'явілася слова «інклюзія», яно адразу абрасло няправільнымі асацыяцыямі. У прынцыпе, у нас дагэтуль ніякай інклюзіі ў краіне няма — я спадзяюся, што яна калісьці будзе. Але асабіста нам не трэба гэтае слова — мы проста тая пляцоўка, якая можа займацца ў тым ліку і з дзецьмі з асаблівасцямі, я не хачу, каб на гэтым рабілі акцэнт. Не трэба нікога дзяліць! Я лічу, інклюзія пачынаецца тады, калі мы перастаём надаваць гэтаму слова такое вялікае значэнне. Я разумею, што павінна прайсці яшчэ вельмі шмат часу, але першы крок, які робім асабіста мы — пазбаўляемся ад гэтага слова: у нас усё звычайна, ёсць розныя дзеці і розныя людзі.